Ireneusz Łazarski

Prof. Balcerowicz ws. kredytów ma rację, ale cząstkowo!

Polemika do artykułu – wywiadu  W. Pelowskiego i H.Orzechowskiego z prof. Leszkiem Balcerowiczem (GW 12 04.2021).

Polemizować z prof. Balcerowiczem to zaszczyt i przyjemność.  A tydzień wcześniej było jeszcze  ciekawiej, bo zmierzyły  się na argumenty  trzy autorytety. Jest wreszcie co czytać, a  ponieważ szermierka słowna nie skończyła się zbliżeniem stanowisk, zapowiadają się dalsze emocje.

Aby zaskarbić nieco sympatii  herolda profesji, zacznę od tego, że Profesor słusznie  nawiązuje do racji ekonomicznych i prawnych, gdy mówi o gospodarce, przyczynach i skutkach rozwiązań, oraz  personalnych – gdy powiada o niezbyt pozytywnych wpływach  polityki,  nie tylko w Polsce.   Zasadnie formułuje też obawy co do Sądu Najwyższego, nie tylko w sprawie kredytów indeksowanych.  Tam problemów jest kilka, ale ustalenia typu: ważny – nieważny, skład  dobry – niedobry, zostawmy innym, bo wpływu i tak nie mamy. Dla nas istotne, by decyzje  zapadały w oparciu o przepisy  prawa i ekonomii , a nie o „inne wartości”, czego  przejawem są np. kłopoty z terminem i składem.

Daj fakty – dostaniesz prawo

Znamy   prerogatywy SN, więc przyjrzyjmy się  pytaniom Prezes Manowskiej  o kursy, kondykcje, przedawnienia i  koszty kapitałów. To pytania o fakty, więc jak SN ma  je ustalić,  a potem rozstrzygać  o czymś czego  nie ma?. A jeśli ustali,  to  sądy mają postępowanie dowodowe pominąć?.  W sprawach tych kredytów nie są to  fakty notoryjne, domniemane, przyznane, czy tzw. prima facie (jak u Cezara- veni, vidi, vici!). Przyśpieszyłoby to postępowania sądowe, a wyroki  mogłyby zapadać, jak w teologii politycznej C. Schmitta: „tak żąda władca”.  A może chodzi  o   praktykę orzeczniczą, która zdaniem KNF i innych organów,  zmierza w złym kierunku?. Więcej o pytaniach Manowskiej w artykule „Fakty o Franku, nim wyznaczy je SN” na  www.bankowebezprawie.pl – polecam. W tym kontekście warto nawiązać do publikacji prof. E. Łętowkiej  „Kwalifikacje prawne w sprawach o sanację kredytów frankowych” , w której posłużyła się paremią „da mihi factum –dabo tibi ius”. Podzieliła tym zagadnienie, niesłusznie – twierdzą niektórzy,  na fakty i prawo. Wyłożyła doskonale drugą  część paremii, a  uwagi do pierwszej skwitowała: „to wy, ekonomiści tym się zajmujcie, to nie moja działka”. Niestety, miała rację, bo  na żądanie sądów, z łac., „dawaj fakty”,  nie mieliśmy  nic  o ekonomii tych umów, jak zrobiła  prof. Łętowska o prawie.  Uwagi  o nieznajomości ekonomii  przez sądy są mało zasadne;  mają one  znać prawo, reszta należy do stron sporu. W prawie anglosaskim rozstrzygają ławnicy – ignoranci, a sędzia – arbiter, pilnuje by nikt nie faulował i odgwizduje koniec rozgrywki.

Co to za kredyty?

Prof. Balcerowicz ma rację pisząc/ mówiąc o kredytach walutowych, bo jeśli ktoś  walutę  pożyczył, ma ją oddać.  Doprecyzujmy tylko, kredyty walutowe, inaczej dewizowe,  to udzielone w innej walucie niż krajowa. W polskich bankach było i jest takich niewiele. Zaś problem, z którym borykają  się banki i kilkaset tysięcy kredytobiorców dotyczy kredytów złotowych indeksowanych albo denominowanych  do walut obcych.  Stąd różnice,  bowiem prof. Balcerowicz swój wywód, zresztą słuszny i zasadny , skupia na kredytach walutowych, tyle że  ich znaczenie nie jest duże, więc problem niewielki. Dalej bazuję na faktach, do których Profesor dostępu zapewne nie ma, stąd moja taktyczna, na potrzeby polemiki,  przewaga.

A kredyt złotowy indeksowany to kredyt udzielony w złotych i poddany indeksacji; nie jest to kredyt  walutowy, bo w nich jest tylko złoty, nawet jeśli banki pokazują inaczej, o czym dalej.   Indeksuje się  np. wynagrodzenia, ceny surowców, usług, towarów o indeks, np. CPI, PKB, indeks walut albo indeks cen ropy, złota itp. Ale jeśli indeksujemy coś do cen złota, to  nie zamienia się to coś w złoto. Tak też kredyt indeksowany wypłacony w złotych, pozostaje  złotym. A przewalutowanie  może nastąpić  tylko przez czynność bankową  na zlecenie klienta. Takie zlecenia klientów to wyjątki, więc sugestie KNF, czy prezesa NBP o przewalutowaniu kredytów na złotówki,  mają się nijak do rzeczywistości.  Podobnie  z Liborem: do umowy wstawił  go  bank i jeśli  pasował  na początku, tak teraz i zawsze… . Można  za zgodą stron go zmienić, co zwiększa  koszt odsetek , a dla banku przychód. Po usunięciu klauzuli abuzywnej w banku obniży się przychód, ale z innego tytułu, bo stopa procentowa winna zostać bez zmian, a KNF w swej propozycji „ugodowej” wnosi, by ją podnieść.

Kursy – dobre, ale na opak

Pozostała sprawa indeksacji i kursów. Problem zgodności kursów z tabelami, trudności w odszukaniu  czy odczytaniu, jest marginalny i wyolbrzymiany, zapewne po to, by uniknąć dalszego dociekania!.  A kursy nie są dobre dlatego, że w procesie indeksacji  banki stosują kursy na opak, co  niemal zrównuje efekty Libora z Wiborem. Jeśli bank wypłaca kredyt w PLN ,przelicza je na CHF po kursie kupna, a z natury transakcji wynika, że powinien po kursie sprzedaży, bo franki  sprzedał lub pożyczył. Więc jeśli kursy CHF  wynosiły 2,20zł  i 2, 40 zł. w dniu umowy, to bank zawyża  kwotę  kapitału kredytu o 9,1%.  Ponadto, zawyżona podstawa podwyższa też odsetki naliczane  wg stopy (Libor+marża%) o ok. 0,2%

Natomiast spłaty  w złotych przeliczane po kursie sprzedaży, zamiast po kursie kupna, zaniżają kwotę we frankach o 9,1%. Różnice są znaczne, ale jeśli rozłożymy je na wiele lat, stają się mniej dostrzegalne. Dlatego kredyty indeksowane są wieloletnie, bo  gdyby kredytobiorca miał spłacić w roku cały kredyt,  to zapłaciłby 9,1% + 9,3%  +Libor i marża ok. 3%, razem 21,4%/rok, przy niezmienionym kursie franka. Szokujące! Ale jeśli owe 9,1+9,3% rozłożymy na 30 lat, jest to zaledwie 0,61%/rok!  Gdyby kurs franka wzrastał ok 1-2% rocznie, stopa % byłaby już wyższa od  kredytów z Wiborem.  W oparciu o dane wyliczyć  można do grosza.

Indeksacja – jak to działa?

W latach 2008-2020  kurs wzrastał o 10%/rok i o tyle rosły koszty kredytu.  Ale w 2009 kurs wzrósł  o 30%, i  pojawił się  problem nadmiaru przychodu,  tak samo jak w przypadku opcji.   Aż takiego przyrostu  nikt się  pewnie nie spodziewał, co nie byłoby problemem, gdyby  klient nie musiał  za to płacić. Ten nadmiar przychodu to przyrost majątku banku kosztem klienta, który płaci więcej niż inni kredytobiorcy. Za przyrost majątku  płacą  frankowicze, więc usunięcie klauzuli spowoduje tylko konieczność anulowania naliczeń indeksacyjnych, czyli pomniejszenia przychodów banku. I nie generuje żadnych kosztów! Nieprawdziwe są argumenty, jakoby sprawa frankowiczów  miała  negatywny wpływ na innych kredytobiorców, czy depozytariuszy, a straszenie, że zostaną oni  poszkodowani, jest niezgodne z faktami, ale też nie fair.    Dziwi więc, że banki nie chcą zawierać  ugód na usunięcie klauzuli i kontynuowanie umowy, bowiem  scenariusz z anulowaniem umowy byłby znacznie gorszy.

Stosowanie kursów reguluje  prawo bankowe i bilansowe: gdy kupujemy, to kurs kupna, gdy sprzedajemy –  kurs sprzedaży. Bank stosując je na odwrót, tworzy widły, czyli spread, który podwyższa oprocentowanie nawet bez zmiany kursu waluty.  Zauważmy, że zakup po kursie sprzedaży  a sprzedaż po kursie kupna, jak to robi bank,  to  ewidentna strata, o  czym wie każdy cinkciarz, a bankowiec  powinien.

Tak ułożonych kursów waluty indeksacyjnej nikt nie kontestował, może dlatego, że pozornie wygląda to  na korzyść klienta.  Jest inaczej, co potwierdza, że nauka ekonomii nie poszła na marne, o czym pisali znani rektorzy.  Wyobraźmy, że  klient, wstąpiwszy do banku po kredyt złotowy na  własny kąt, zdecydował się na indeksowany, bo tańszy, łatwiejszy itd.   Dostanie złotówki, ale wpierw sprzeda bankowi  franki! Ale franków nie ma, więc  bank kupuje prawo do franków, za które płaci klientowi po kursie kupna sumę w złotych równą kredytowi. Klient sprzedał prawo z obowiązkiem odkupu po cenie sprzedaży. Bank wypłacając złotówki rozlicza dług za nabyte prawo. No i wszystko się zgadza, kursy zgodne, klient dostał kredyt w zł. a bank ma  należność we frankach. 

Ale tak nie wygląda rozliczenie kredytu. Są to zapisy sprzedaży krótkiej, czyli utworzenie w banku  pozycji franka kosztem klienta, bez użycia waluty.   Zaś mechanizm  to instrument finansowy w postaci opcji walutowej; klient zostaje na pozycji krótkiej z całym ryzykiem, które działa na korzyść banku.  Gdyby to był realny obrót waluty,  bank winien byłby ująć CHF po kursie  sprzedaży, a przy spłatach rat, po kursie kupna.   A skoro mamy na opak, to transakcje te dotyczą  sprzedaży „krótkiej” i jej rozliczeń. Bank nabył prawo  i zapłacił, klient zaś  sprzedał opcję i ma dług, który bank zapisał w CHF. Spłaty rozliczają dług za opcję, bo innego  klient nie ma. To  są  essentialia negotii kontraktu, więc dalsze zapisy nadające kształt umowy kredytowej  są zbędne albo pomocnicze. Gdyby przyjąć, że transakcją główną jest kredyt  indeksowany  do CHF, to bez sprzedaży „krótkiej” taki kredyt byłby niemożliwy.  Skoro banki, wraz z KNF,  mówią o  przewalutowaniu  na złote, to potwierdzają, że pozycje walutowe utworzyli i chcą je rozliczyć. Lecz przewalutowanie  bank  może  zrobić na zlecenie klienta. Kursy odwrotne wyglądają na ekonomiczny nonsens, ale jeśli zbudujemy sprzedaż krótką, czyli odwróconą, wszystko jest OK, tyle, że jest to instrument finansowy wbudowany do umowy o kredyt.

Czy jeszcze umowa o kredyt?

Na tym umowa o kredyt hipoteczny indeksowany do waluty ” mogłaby się zakończyć. Klient otrzymał kredyt w złotych, nie wie, że  z innej podstawy prawnej. Ale banki oferujące taką hybrydę, mają wiele obowiązków,  z których nie wypełniły żadnego. Nie wyjaśniały konstrukcji i  ryzyka związanego z umową, a włączenie do niej instrumentu finansowego  jest raczej  sprzeczne z naturą stosunku prawnego i  chyba mające na celu obejście ustawy. Twierdząc o  posiadaniu aktywów w walucie, a jednocześnie, że to umowa o kredyt, banki mają chyba świadomość, że utrzymanie którejkolwiek z obu tych form w obrocie prawnym nie będzie łatwe. Skoro bank udzielił kredytu i wypłacił  w złotych, nie ma  uzasadnienia, by stosował odwrotne  kursy przy jego wypłacie i spłacie, bo taki trick można skonstruować tylko w oparciu o instrument pochodny.

Bank  utworzył pozycję walutową  w powiązaniu z frankowiczem, i nie zaciąga zobowiązania walutowego z tego powodu. Nie ma też kosztów zabezpieczenia tej pozycji, bo każde rozliczenie powyżej kursu z dnia zawarcia umowy, przynosi bankowi dodatkowy zysk. Jest to konstrukcja, która niezbyt zapewnia równowagę kontraktową, i kłóci się z  zasadą  uczciwości biznesowej niezależnie od statusu kredytobiorcy. Niezgodności umowy o  kredyt indeksowany z naturą stosunku prawnego  itd.  wskazują, że zastosowanie mogą znaleźć  nie tylko    przepisy o abuzywności ale też art. 58 i 84 kc., które obejmują też kredyty na działalność gospodarczą.  Dla wyjaśnienia rozbieżności, banki mogłyby  podzielić się  informacjami  dotyczącymi kredytów. Skoro nie wykazują zainteresowania, czyżby  miały coś do ukrycia?

Kto i co zrobił albo nie zrobił.

Wykreowanie  pozycji walutowej nie byłoby możliwe, gdyby klient nie zdecydował się na kredyt indeksowany,  a udzielenie takiego kredytu byłoby niemożliwe bez  sprzedaży krótkiej. Nie towarzyszył  temu rzeczywisty obrót  waluty, ale też  nie był konieczny. Nikt dotychczas nie podjął się prób ustalenia natury tych umów, o czym napomknęła prof. Łętowska. Sprzedaż krótką wprowadzono w 1998 roku, więc  KNF, GINB, czy NBP mogły przewidzieć, że takie transakcje pojawią się również w bankach. Ale też  biegli rewidenci badający  księgi banków  nie wykazali się znawstwem rzeczy. Nie poddali umów procedurze rewizji finansowej, czyli analizie ekonomiczno – prawnej. A nie była to działalność marginalna banków, więc  ktokolwiek sporządzał audyt,  nie powinien  jej  był  pomijać. Ponadto, kreowanie aktywów w postaci pozycji w walucie obcej, to kreowanie pieniądza z wykorzystaniem instrumentów pochodnych, co podlega kontroli szczególnej. I jest ryzykowne, jednak w tym przypadku ryzyko banków było niemal żadne, bo przerzucone na kredytobiorcę.

Trafna analiza z punktu widzenia prawa bilansowego  rozwiązałaby problem już u jego zarania.   Szansa pojawiła się teraz, ale konsekwencje finansowe mogą być  znaczne,  które, w przeciwieństwie do KNF, da się  oszacować dokładniej. Cóż z tego, że w 2006r. NBP, KNB a nawet UE  przestrzegała o problemie, kiedy ówczesne władze, z premierem i partią rządzącą na czele, skutecznie rozreklamowały owe kredyty, co wywołało ich lawinę. Odrzuciły rekomendacje  KNB,  i NBP pod  prezesurą  L. Balcerowicza, powołano nowy nadzór, tj. KNF,  który nie zrobił nic, praktycznie do dziś. A obecny prezes NBP wraz z KNF-em nadal nie widzą różnic pomiędzy kredytami  walutowymi i indeksowanymi.  Jednak niezależnie od wpływu na PKB i  tzw. dobro ogółu,  obowiązujące prawo i wyroki sądów należałoby respektować,  co wcale nie koliduje z podstawami gospodarki rynkowej.  A korzystanie z dobrych wzorców naszych bogatszych sojuszników, byłoby bardzo pożyteczne, o czym  kilkakrotnie wspomniał prof. Balcerowicz.

Prof. Ewa Łętowska swoją pracę domową odrobiła, a  my ekonomiści  powinniśmy posypać głowy popiołkiem, bo któż  z nas przeanalizował dokładnie historię umowy o kredyt indeksowany, uwzględniając  jej znaczenie prawne i ekonomiczne. Osobiście zrobiłem to niedawno w ramach  walki z nudą podczas ub.r. wiosennej kwarantanny.  To około 12 lat za późno, ale, mimo braku wielu danych bankowych, da się   zidentyfikować wszystkie mechanizmy  finansowe  ukryte za standardowymi zapisami umowy  o kredyt, natomiast przepisy prawa dotyczące kredytów indeksowanych są powszechnie znane.

Ireneusz Łazarski prawnik, biegły rewident,

absolwent ekonomii i finansów,

Georgetown University, Washington D.C